قصۀ یک‌شهر؛ استرآباد تا گرگان
نگاهی به آنچه در حصار استرآباد به نام بافت تاریخی می‌شناسیم
بافت تاریخی گرگان، با وسعتی حدود 150 هکتار، در ناحیۀ مرکزی این شهر واقع شده است. محدودۀ آن از سمت شمال غرب و شمال به خیابان 30 متری رسالت، از شرق به خیابان گرگان جدید و میدان وحدت و خیابان پاسداران، از جنوب به خیابان فردجهان و خیابان ملل تا تقاطع خیابان پاسداران، و از سمت غرب به خیابان ایرانمهر(طالقانی) و میدان مازندران و خیابان جمهوری محدود می¬شود. محدودۀ بافت تاریخی گرگان منطبق بر محدودۀ شهر «استرآباد» در دوره¬های زندیه و قاجار است. دانه‌بندی بافت، ارتباطات جزءفضاها در آن، ساختار کالبدی معابر و محلات و مراکز آن، میدانگاه¬ها، تکایا و سیمای بافت تاریخی گرگان، از ویژگی¬های معماری سبک زندیه و قاجاریه برخوردار است. همچنین آثار معدودی از دوره¬های متقدم¬تر مانند صفویه، افشاریه و سلجوقی نیز در بافت شهر به چشم می¬خورد. از سوی دیگر، آثاری از دوران ماقبل اسلامی و نیز آثاری متعلق به دوره¬های بسیار کهن، در یافته¬های باستان¬شناسی در محدودۀ بافت تاریخی گرگان به دست آمده است. بافت این شهر در 24 شهریورماه 1310 پیشتر از بافت تاریخی بسیاری از شهرهای ایران چون یزد و کاشان و شیراز، به شمارة 41 در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است.
بافت تاریخی گرگان که بر محدوده و باروی شهر «استرآباد» در دوره¬های افشاریه، زندیه و قاجاریه منطبق است ، دارای سه محلۀ اصلی سبزه‌مشهد، نعل‌بندان و میدان است. هرکدام از این سه محله، دارای محله¬های فرعی و گذرهای مختلف است که در سفرنامه¬ها، متون قدیمی و اسناد تاریخی به آنها اشاره شده که امروزه هم در بین ساکنان اصیل گرگان قابل بازشناسی‌اند.
شهر گرگان رفته‌رفته از اواسط دهۀ چهل شمسی به سمت جنوب رو به رشد و گسترش نهاد و اندک‌اندک در دهۀ پنجاه شمسی با برنامه¬ای مدیریت‌شده، در سمت شرق نیز گسترش یافت و در دهۀ شصت شمسی نیز کم¬کم با احداث شهرک¬هایی در منتهی‌الیه شرقی و غربی محدودۀ شهر و با فاصله¬ای قابل توجه از نقاط مسکون شهر گرگان، گسترش این شهر را به طرفین شرقی و غربی هدایت کردند.
اکنون محدودۀ شهر قدیم گرگان (استرآباد سابق) به‌عنوان بافت تاریخی گرگان شناخته می¬شود؛ هرچند حواشی این بافت تاریخی شدیداً دستخوش تغییرات شده و تنها هستۀ مرکزی آن مورد توجه است. در واقع آن بخش از بافت که پس از خیابان¬کشی¬هایی که در سال¬های 1311 تا 1317 در جنوب و 1315 تا 1318 در شرق و 1337 تا 1339در غرب انجام پذیرفت، باعث شد محدودۀ مابین این خیابان¬ها تا حدودی حتی تا سال¬های 1370 تا 1375 از گزند تخریب و تغییر در امان باشد و بخش¬هایی که بیرون از حصار این خیابان¬ها واقع شده بودند، عملاً از محدودة بافت خارج شدند.
اکنون نظام محله¬بندی بافت تاریخی گرگان دیگر در بین مردم ساختار اصیل خود را ندارد و شاید تقسیم بافت تاریخی به سه محلة اصلی، برای ساکنین کنونی بافت ناآشنا بوده و تنها نشان باقیمانده از این تقسیم‌بندی در آیین¬های ماه محرم دیده می¬شود که زیرمحلاتِ هرکدام از این سه محلة اصلی در تعامل با یکدیگر کار می¬کنند؛ البته این تعامل هم گاهی برای عزاداران ساکن در بافت تاریخی، عجیب و بی¬منطق می¬نماید. علاوه براین، مرز و محدودة بسیاری از زیرمحلات هم پس از خیابان¬کشی¬ها به¬هم خورده و بخش¬هایی از یک محله به‌واسطة بریده شدن، پس از احداث خیابان، به محلة دیگر الحاق شده است.
در شکل اصیل، تقسیم‌بندی محله¬های بافت تاریخی شهر گرگان (استرآباد سابق) عبارت بوده است از محلة میدان، به مرکزیت میدان عباسعلی، شامل زیرمحله¬های دربنو (دروازه¬نو سابق)، دوشنبه¬ای، شاهزاده قاسم (دوچناران سابق)، میرکریم و گذرهای گوخُسه، باغ¬پلنگ، بادگیر، کاسه¬گران، پشت¬باره، قیصریه، اُرُسی‌دوزان و ...؛ محلة نعل‌بندان، به مرکزیت نعل‌بندان، شامل زیرمحله¬های پاسرو (پای-سرور یا پاسور)، میخچه¬گران، بلوچ، حاجیلر و گذرهای باغ¬شاه، شیرکش، خیمه¬دوزان، علاقه¬بندان، قلعه¬کهنه، یراق¬دوزان، حصیربافان و...؛ محلة سبزمشهد، به مرکزیت سبزمشهد (میدان شور)، شامل زیرمحله¬های سرچشمه، ¬سرپیر، دباغان و گذرهای نقارچیان (کفش¬دوزان، سیستانی محله)، چمندیان، سوخته¬چنار، قاپی، چهل¬ستون، چهارشنبه¬ای، اوشَرشَر و... که تمام این محله¬ها و گذرها دورن باروی شهر قرار داشته¬اند.
این بارو دورتادور شهر کشیده شده است و دارای چهار دروازه به نام¬های دروازة بسطام در جنوب شرقی در حدود میدان کاخ (ولیعصر کنونی)، دروازة چهل¬دختر در جنوب غربی در حدود میدان سرخواجه کنونی، دروازة مازندران (دروازه میدان) در غرب در حدود میدان مازندران (شهید هزارجریبی کنونی) و دروازة فوجرد (سبزمشهد یا عراقی‌محله) در شمال در حدود آرامستان امامزاده عبدالله کنونی بود. این برج و بارو و دروازه‌های آن از سال 1315 تا 1317 تخریب و تسطیح شد. اکنون دیگر یادی از برج و بارو و دروازه¬های آن و تصوری از محله¬های اصلی وجود ندارد. نام¬های گوخُسه، باغ¬پلنگ، کاسه¬گران، پشت¬باره، قیصریه، قلعه¬کهنه، حصیربافان، نقارچیان، قاپی و چهل¬ستون تغییر یافته است و دیگر نشانی از گذرهای اُرُسی‌دوزان، بلوچ، حاجیلر، خیمه دوزان، علاقه¬بندان، یراق¬دوزان، چمندیان و سوخته¬چنار برجای نیست.
اما خوشبختانه با وجود تغییرات بسیار زیادی که از آن دوران تاکنون در بافت تاریخی گرگان رخ داده، این بافت همچنان پویاست و کماکان به حیات خود ادامه می¬دهد. ساختار محلات کمابیش به حالت پیشین خود باقی مانده و هر محله دارای مرکزی است که گاه میدانگاه تکایای محله است، گاه به صورت میدانی باز با عناصر شاخصی چون مسجد و حمام و مدرسه بازارچه پاسخگوی نیازهای ساکنان محله است، و گاهی هم عناصری چون آب‌انبار و گورستان نیز در برخی محلات اصیل¬تر به چشم می¬خورد. از میان محلات یاد شده می¬توان به محله دربنو، میخچه¬گران، نعل‌بندان، سرپیر، سرچشمه و دوشنبه¬ای اشاره کرد که تاکنون بیش از دیگر محلات ساختار اصیل خود را حفظ کرده¬اند.
ساختار معابر شهر نیز به‌صورت ارگانیک است. شبکه معابر اصلی بافت که محلات مختلف را به هم متصل می‌کند، بر اساس سیستم آب‌رسانی شهر، امتداد شمالی ـ جنوبی داشته و معابر فرعی که ارتباطات درون‌محله¬ای را برقرار می¬سازند، امتدادی شرقی-غربی دارند. بازارهای شهر نیز که به‌صورت ارگانیک شکل گرفته¬اند، در امتداد گذرهای اصلی قرار دارند که شامل بازار نعل‌بندان در محله نعل‌بندان و بازار میدان در محله میدان است. در گذشته، بازارهای دیگری از جمله بازار کهنه و قیصریه در شهر وجود داشته که با گذشت زمان و حوادثی از جمله آتش¬سوزی و خیابان¬کشی از بین رفته¬اند.
اصالت نسبی کالبدی بافت تاریخی گرگان و پیوستگی عناصر تشکیل‌دهندة آن از گذشته تا به امروز، و وجود یادمان¬های ارزشمند معماری همچون امامزاده نور از دورة سلجوقی، مسجد جامع گرگان، خانه¬های تاریخی و دیگر تک‌بناها و مجموعه بناها و فضاهای شهری که علاوه بر ارزش¬های کالبدی و معماری، یادآور خاطرات کهن اهالی استرآباد قدیم هستند، از جمله ویژگی¬های ارزشمند بافت تاریخی گرگان است. علاوه بر این، میراث معنوی ارزشمندی همچون آیین¬های مذهبی خاص از جمله آیین¬های مرتبط با عزاداری امام حسین(ع) در ماه‌های محرم و صفر و جشن¬های مذهبی و رسوم سنتی دیگر که در بافت تاریخی گرگان به اجرا درمی¬آیند، نشانگر ارزش¬های فرهنگی، اجتماعی و معنوی بافت بوده و بر نقش اساسی آن در چرخة حیات اجتماعی شهر امروزی گرگان دلالت دارد.
* محدثه میرحسینی
کارشناس مرمت و احیای ابنیه و بافت‌های تاریخی / چهارشنبه, 16 مرداد 1398 وبگاه فرهنگ و انسان شناسی